In de winter van 1754 zendt keizerin Maria Theresia haar persoonlijke arts, Gerard van Swieten, naar het zuiden van haar rijk. De streek wordt geteisterd door een reeks onverklaarbare sterfgevallen. Dat zorgt voor zoveel onrust, dat hele dorpen leeglopen en de grens van het Habsburgse Rijk onbewaakt achterblijft. Door een medische verklaring te vinden, hoopt de keizerin de leegloop te stoppen.
De reis leidt de dokter van het mooie Wenen tot in het hart van het duistere grensgebied. De reis valt hem zwaar. Honderden kilometers legt hij af: per boot, koets en zelfs te paard. Maar wanneer hij zijn eindbestemming bereikt, wordt hij niet met open armen ontvangen. De plaatselijke gezaghebbers zitten niet te wachten op de stem van de rede.
De reis van de hofarts van L.J. Schildermans verweeft historische figuren en waargebeurde feiten in een fictief verhaal en ontrafelt een van de meest spraakmakende mythes in de literatuur. (Verschenen bij Uitgeverij Houtekiet.)
Vandaag 26 april 2016 is het 30 jaar geleden dat de kerncentrale van Tsjernobyl in de lucht vloog. Iets meer dan een maand later zond Panorama (BRT) deze reportage uit van Terry Verbiest over de beveiliging van de kerncentrale van Doel. Met onder andere een interview met yours truly opgenomen vóór Doel 1 (ik had enkele jaren geleden daarvoor een boek over deze materie gepubliceerd bij EPO, getiteld België, de dag na de bom).
Op 10 december 1986 interviewde Betty Mellaerts Peter Vanhoutte en mezelf over ons boek Zure Regen (EPO) in het legendarische radioprogramma Het Vermoeden op wat toen nog BRT1 (radio) was. Ik nam het programma indertijd op vanaf een Kenwood KT880L tuner met een Nakamichi LX3 cassetterecorder op een BASF LH extraI 90m compact cassette. Die opname is bijna 29 jaar nog vrijwel perfect, dus de bewering dat compact cassettes niet lang meegaan klopt duidelijk niet. Ik digitaliseerde die oude opname met een Terratec Audio Rescue soundrecorder. Wat het onderwerp betreft, is er in 30 jaar gelukkig heel wat veranderd. In 1986 maakte men zich bv. pas op om de katalysator te verplichten in auto’s.
De markeringen op de achterzijde van de Madonna met Kind (Michelango-kopie).
In 1969 kocht ik als kind, in een opwelling, een gipsen madonna bij de lokale kruidenier in Eksel. Het beeld had er jarenlang op een schap stof staan vergaren en werd een cadeau voor mijn moeder – gekocht met haar eigen geld. Na haar overlijden wilde niemand het hebben, dus belandde het op mijn kast. Decennia later ontdekte ik pas dat het een kopie was van Michelangelo’s Madonna in Brugge, een Vlaams Topstuk. In tegenstelling tot vele anonieme reproducties, draagt dit exemplaar twee mysterieuze markeringen: “Vandenbussche” en “NJS”, het startpunt van een onverwachte zoektocht.
Madonna met Kind (Michelangelo-kopie)De markeringen op de achterzijde
Het Archetype – Michelangelo’s Madonna van Brugge (1501-1504)
Michelangelo’s Madonna met Kind (1501-1504) is een invloedrijk werk uit de Hoogrenaissance, bekend om zijn revolutionaire compositie. Het Christuskind staat op het punt de wereld in te stappen, terwijl Maria’s melancholische, afgewende blik zijn toekomstig lijden lijkt te voorzien. Deze psychologische diepgang en de unieke geschiedenis van het beeld verklaren zijn populariteit. Als enige sculptuur van Michelangelo die Italië tijdens zijn leven verliet, en tweemaal uit Brugge geroofd (door Franse revolutionairen en later door Nazi’s), kreeg het een iconische status. Deze faam leidde tot een grote vraag naar reproducties, zowel voor kunsteducatie als voor huiselijke devotie. De introspectieve emotie van het beeld sloot bovendien goed aan bij de meer persoonlijke geloofsbeleving van de 20e eeuw.
Madonna van Brugge (foto: onbekende fotograaf, via x.com)
Deconstructie van de Markeringen I: De Signatuur “Vandenbussche”
De signatuur “VANDENBUSSCHE” op de achterkant verwijst naar de maker van het originele houten model. De textuur van het afgietsel imiteert namelijk gedetailleerd houtsnijwerk. De achternaam Vandenbussche komt veel voor in West-Vlaanderen, wat een duidelijke geografische link legt met het onderwerp: de Brugse Madonna. Maar ik vond geen houtsnijder of kunstenaar terug die in aanmerking komt.
De twee verschillende markeringen (“Vandenbussche” en “NJS”) duiden op een typisch 20e-eeuws productieproces: een ambachtsman creëert het model en een commerciële producent verzorgt de massaproductie.
Deconstructie van de Markeringen II: Het Monogram “NJS”
Het monogram “NJS”, ingekerfd of ingestempeld aan de achterzijde in een plooi van het kleed van de madonna, is vermoedelijk het merkteken van de producent. Ondanks onderzoek in gespecialiseerde databases levert dit monogram geen match op met een bekende gipsgieterij. De meest plausibele hypothese is dat “NJS” staat voor een klein, lokaal familiebedrijf, mogelijk naar het model “N. Janssen & Zonen”, een veelvoorkomende naam in de Euregio Maas-Rijn. Staat de S misschien voor Sint-Truiden? Het feit dat het bedrijf onvindbaar is, is significant: het sluit grote, gedocumenteerde producenten uit en wijst sterk in de richting van een klein atelier dat ten onder ging tijdens de marktcrisis van de late jaren ’60 van de vorige eeuw. Het beeld is daarmee een artefact van een verdwenen, lokale industrie waarvan de administratie verloren is gegaan.
De Industriële en Sociaal-Culturele Context (ca. 1920-1970)
De Euregio Maas-Rijn, met centra als Venlo, de Kempen en het nabijgelegen Kevelaer, was een belangrijk productiegebied voor religieuze beelden. Grote fabrieken zoals Sint Joseph (BSJ, 1924-1965) en Gerard Linssen (GLV, 1887-ca. 1931+) in Venlo, Sint-Oda (familie Swinkels, 1905-ca. 1969) in St. Oedenrode, Atelier J.W. Ramakers & Zonen (1851-1948) in Geleen, A. Carli Frères (begin 20e eeuw-ca. 1970) in Schaarbeek en diverse ateliers in het Duitse Maria-bedevaartsoord Kevelaer (HKK, GDK, etc.) domineerden de markt van devotionele beelden, naast talloze kleinere, lokale ateliers.
De aankoopdatum van het beeld, circa 1969, is cruciaal. Deze valt samen met een periode van drastische culturele verandering. Het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) en de snelle secularisatie leidden tot een ineenstorting van de vraag naar devotionele kunst. Fabrieken sloten massaal hun deuren, zoals BSJ in 1965.
Dit beeld is dus een “overlever” van deze ten onder gegane industrie, hoogstwaarschijnlijk gekocht uit de restvoorraad van een recent gesloten fabriek. De aankoopdatum markeert het einde van zijn commerciële leven en het begin van zijn bestaan als cultuurhistorisch object.
Conclusie: Meer dan gips
Hoewel de materiële waarde beperkt is, heeft het beeld een aanzienlijke cultuurhistorische waarde. Het is een tastbare getuige van de naoorlogse katholieke devotie, de 20e-eeuwse massaproductie en de dramatische impact van secularisatie op een ooit bloeiende regionale industrie. Voor mij heeft het ook een emotionele waarde, als tastbare herinnering aan mijn moeder.
P.S.: Deze zoektocht mede uitgevoerd met behulp van Gemini 2.5 Pro.
